فرآیند و کارکرد گیاهی

واکنش رنگدانه‎های فتوسنتزی، تسهیم ماده خشک و محتوای نیترات
گیاه خرفه (Portulaca oleracea) به تغذیه گیاهی

بهجت عمرانی، سیف‎اله فلاح^* و محمودرضا تدین

گروه زراعت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهرکرد

 (تاریخ دریافت: 04/11/93، تاریخ پذیرش نهایی: 17/03/1394)

چکیده:

نیتروژن و فسفر مهم‎ترین عناصر غذایی در تغذیه گیاهی به شمار می‏روند ولی کاربرد نامناسب آنها جنبه‏های فیزیولوژیکی گیاه را تحت تأثیر قرار می‏دهد. بنابراین, به منظور بررسی واکنش برخی پارامترهای فیزیولوژیکی گیاه خرفه به تغذیه گیاهی، آزمایشی به صورت کرت‎های خرد شده در زمان در قالب طرح پایه بلوک‎های کامل تصادفی در سه تکرار، که در آن تغذیه گیاهی به عنوان عامل اصلی در نه سطح شامل T₀: شاهد (عدم مصرف کود)؛ T₁: کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه ؛ T₂: کود مرغی بر اساس نیاز فسفر گیاه؛ T₃: کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه؛ T₄: کود گاوی بر اساس نیاز فسفر گیاه؛ T₅: کود شیمیایی معادلT₁ ؛ T₆: کود شیمیایی معادل T₂؛ T₇: کود شیمیایی معادل T₃ و T₈: کود شیمیایی معادل T₄ و تاریخ برداشت به عنوان عامل فرعی در دو سطح شامل دو تاریخ 5 و 25 مرداد ماه بود، انجام شد. نتایج نشان داد که تیمارهای کودی از منبع آلی و شیمیایی براساس نیاز نیتروژنی و فسفری گیاه خرفه محتوای کلروفیل a و کلروفیل b را نسبت به شاهد به‎طور معنی‎داری افزایش دادند. در برداشت اول تیمار T₈ با میانگین 33/0 میلی‎گرم در گرم کمترین میزان کاروتنوئیدها را نشان داد، در برداشت دوم نیز، کمترین میزان کاروتنوئیدها مربوط به تیمار T₂ و T₇ به ترتیب با میانگین‎های 43/0 و 45/0 میلی‎گرم در گرم بود و اختلاف معنی‎داری با  T₁و T₃ نداشت. در تیمارهای آلی نیز مشاهده شد. میزان تسهیم ماده خشک برگ: ساقه تیمارهای کود مرغی (7/3:39/60) متعادل‎تر از تیمارهای کود گاوی بود (4/6:36/63). میزان نیترات تیمارهای کود مرغی و کود گاوی به‎طور معنی‎داری کمتر از تیمارهای کود شیمیایی بود. به‎طور کلی می‎توان اظهار کرد که تغذیه گیاه با منبع کود مرغی برای فتوسنتز و تولید گیاه خرفه نسبت به تأمین نیتروژن از کود معدنی و حتی کود گاوی برتری نشان داده و منجر به افزایش قابل ملاحظه تولید و سلامت محصول می‎شود.

واژه‎های کلیدی: فسفر؛ کاروتنوئیدها؛ کلروفیل؛ نیتروژن.

مقدمه:

گیاه خرفه با نام علمی Portulaca oleracea از تیره Portulacaceae گیاهی آبدار استPankhurst., 1995)  Hyam and) که عمدتاً به صورت علفی و گوشتی رشد می‎کند (Cahn et al., 2000; Rashed et al., 2003). کود نیتروژن از عناصر اصلی در تغذیه گیاهان بوده (Salvagiotti et al., 2009) و کاربرد وسیعی در تولید محصولات کشاورزی دارد و به دلیل نقش کلیدی این عنصر در بهبود عملکرد کمی و کیفی گیاهان و نیز اثرات این عنصر بر اکوسیستم‎های زراعی، مدیریت آن در خاک به عنوان یکی از مباحث مهم در کشاورزی مطرح می‎باشد (Guarda et al., 2004). نیتروژن جزء اولیه تشکیل‌دهنده ترکیبات آلی همانند اسیدهای آمینه، پروتئین‎ها و اسیدهای نوکلئیک به شمار می‎رودet al., 2000)  (El-Sayed و کمبود آن نمو فنولوژیکی را در دو مرحله رویشی و زایشی به تأخیر می‎اندازد و از سرعت گسترش برگ و دوام سطح برگ در گیاهان می‎کاهد. در این شرایط راندمان استفاده از نور نیز کاهش می‎یابد و هر چه غلظت نیتروژن در برگ‎ها افزایش یابد شدت کربن‎گیری نیز بیشتر می‎شود. زیرا نیتروژن علاوه بر آن که به صورت پروتئین در گیاه وجود دارد عنصر اصلی تشکیل‎دهنده کلروفیل در گیاه است که عامل اصلی در کربن‎گیری محسوب می‎شود (Walker, 2001). از آنجای که فتوسنتز ارتباط نزدیکی با محتوای نیتروژن در برگ دارد، تعیین سهم نیتروژن برای بهبود عملکرد و سبز ماندن برگ گیاهان مهم است  (Thomas and Smart, 1993)و به دلیل ضروری بودن کاربرد نیتروژن جهت بهبود عملکرد گیاهان
 (Hartemink et al., 2000; Ankumah et al., 2003) و نیز مطرح شدن هزینه‎های مصرفی به عنوان یک هدف اولیه در توسعه کشاورزی، بهبود کارایی مصرف نیتروژن به عنوان یک اصل مهم در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته می‎شود (Deloge et al., 1998; Hossain et al., 2005).

اگرچه استفاده از کود‎های شیمیایی معدنی سریع‎ترین راه برای تأمین نیتروژن مورد نیاز گیاهان می‎باشد، اما هزینه‎های زیاد مصرف کود‎های شیمیایی، ایجاد آلودگی، تخریب محیط زیست و خاک نگران کننده می‎باشد (Zaidi et al., 2003). بررسی‎های حاکی از آن است که استفاده مداوم از کودهای شیمیایی منجر به اسیدی شدن خاک، افت خصوصیات مطلوب خاک و در نتیجه کاهش معنی‎داری عملکرد گیاهان زراعی می‎گردد (Adediran et al., 2004). اما توسعه کاربرد منابع گیاهی و دامی قابل تجدید و منابع آلی به جای منابع شیمیایی می‎تواند نقش مهمی در باروری و حفظ فعالیت‎های زیستی، مواد آلی خاک، سلامت بوم نظام زراعی و افزایش کیفیت محصولات زراعی داشته باشد (Zaidi et al., 2003). در واقع این کودها علاوه بر تأمین عناصر غذایی مهم‎ترین عامل فراهمی ماده آلی در ریزوسفر گیاه می‎باشند
 .(Sparks, 2003; Tejada et al., 2008)  که افزایش مواد آلی موجب بهبود فعالیت‎های میکروبی خاک و بهتر فراهم کردن عناصر پرمصرف و ریزمغذی مورد نیاز گیاه می‎شود
(Yadav et al., 2000; Yadvinder et al., 2004). گزارش‎ها حاکی است در شرایطی که تلفیق کود دامی با شیمیایی انجام شود راندمان تولید افزایش می‎یابد، به‎طوری که در مطالعه‎ای روی گیاه خرفه نشان داده شد که بیش‎ترین وزن تر اندام‎های هوایی با میانگین 04/76 تن در هکتار با کاربرد 90 کیلوگرم نیتروژن در هکتار از منبع کود گاوی به دست آمد ولی اختلاف معنی‎داری با 60 کیلوگرم نیتروژن در هکتار (از منبع تلفیقی با نسبت 1:1) نداشت (سلطانی‎نژاد، 1392).

اگرچه جنبه‏های فتوسنتزی گیاهان مختلف در شرایط متفاوت تغذیه‏ای شناخته شده است اما خرفه گیاهی چهار کربنه است و در شرایط تنش محیطی مانند خشکی مسیر فتوسنتزی این گیاه قابل تبدیل به CAM می‎باشد (سلطانی‎نژاد، 1392) و به دلیل خاصیت وارویش, ساختار گوشتی و دو مسیر فتوسنتزی نسبتاً ناشناخته آن و همچنین تغییر سیستم تغذیه گیاهان از کودهای شیمیایی به کودهای آلی در کشاورزی پایدار ضرورت شناخت جنبه‏های فیزیولوژیکی این گیاه خاص را به عنوان مجصولی پرمصرف افزایش می‏دهد. بنابراین در راستای شناخت گیاه خرفه در شرایط کشاورزی پایدار، این پژوهش با هدف ارزیابی واکنش برخی پارامترهای فیزیولوژیکی گیاه خرفه به تغذیه گیاهی (نیتروژن آلی و شیمیایی) اجرا گردید.

مواد و روش‎ها:

 این آزمایش در سال 1393 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد با عرض جغرافیایی 32 درجه و 21 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 50 درجه و 49 دقیقه شرقی و با ارتفاع 2116 متر از سطح دریا اجرا شد.  

آزمایش به صورت کرت‎های خرد شده در زمان در قالب طرح پایه بلوک‎های کامل تصادفی در سه تکرار، که در آن تغذیه گیاهی به عنوان عامل اصلی در نه سطح شامل T₀: شاهد (عدم مصرف کود)؛ T₁: کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه؛ T₂: کود مرغی بر اساس نیاز فسفر گیاه؛ T₃: کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه؛ T₄: کود گاوی بر اساس نیاز فسفر

گیاه؛ T₅: کود شیمیایی معادلT₁؛ T₆: کود شیمیایی معادل T₂؛ T₇: کود شیمیایی معادل T₃ و T₈: کود شیمیایی معادل T₄ و تاریخ برداشت به عنوان عامل فرعی در دو سطح شامل دو تاریخ 5 و 25 مرداد ماه بود، انجام شد.

قبل از تهیه بستر، نمونه مرکبی از عمق 30 سانتی‎متری خاک مزرعه تهیه گردید. ویژگی‎های خاک و همچنین کود مرغی و کود گاوی نیز در آزمایشگاه تعیین گردید (جدول 1). نیاز نیتروژنی و فسفری گیاه خرفه به ترتیب 120 و 50 کیلوگرم در هکتار در نظر گرفته شد (سلطانی‎نژاد، 1392 و امیدبیگی، 1387). اعمال تیمارهای کود شیمیایی و دامی، بعد از عملیات آماده‎سازی زمین مورد نظر انجام شد. به این صورت که ابتدا کرت‎های آزمایشی ایجاد و سپس کود دامی، کود سوپرفسفات تریپل و همچنین 50 درصد کود اوره طبق تیمار مربوطه به کرت‎های مورد نظر اضافه و کاملاً با خاک مخلوط گردید. باقیمانده کود شیمیایی اوره مورد نیاز به صورت سرک بعد از برداشت اول به کرت‎ها اضافه شد. به دلیل کافی بودن پتاسیم خاک برای رشد این گیاه (جدول 1) هیچ گونه کود پتاسیمی به خاک افزوده نشد.

کشت بذور خرفه (توده محلی بوشهر) در ردیف‎های با فواصل 25 سانتی‎متر با تراکم دو برابر تراکم مطلوب (80 بوته در مترمربع) در عمق یک سانتی‎متری خاک به صورت خشکه‎کاری در پنجم تیر ماه صورت گرفت. سپس در مرحله 6-4 برگی جهت رسیدن به تراکم مطلوب تنک شدند (سلطانی‎نژاد، 1392). اولین آبیاری پس از کاشت و آبیاری‎های بعدی با توجه به شرایط محیطی و نیاز گیاهی به روش غرقابی انجام شد. وجین دستی علف‎های هرز در طول دوره رشد انجام گردید. برداشت پس از رسیدن میانگین ارتفاع بوته‎ها به حدود 20 سانتی‎متر انجام شد و بنابراین برداشت اول و دوم به ترتیب در پنجم و بیست و پنجم مرداد ماه انجام گردید که با دوره رشد گزارش شده برای این گیاه تطابق داشت (سلطانی‎نژاد، 1392). در هنگام برداشت برای اندازه‎گیری صفات زیر پس از حذف اثر حاشیه‎ای، بوته‎های هر کرت از ارتفاع 5 سانتی‎متری سطح خاک قطع و سپس تعداد 10 بوته از هر کرت به‎طور تصادفی انتخاب شد. ابتدا ریز نمونه‎‎ای از 10 بوته به‎طور تصادفی انتخاب شد و جهت اندازه‎گیری کلروفیل a، کلروفیل b و محاسبه کلروفیلa  به علاوه b، کاروتنوئیدها، محتوای نیترات و کلسیم مورد استفاده قرار گرفت.

برای اندازه‎گیری رنگدانه‎های فتوسنتزی، استخراج این رنگدانه‎ها از برگ با استون 80 درصد و به روش Lichtenthaler,  (1998) انجام گرفت. ابتدا 5/0 گرم از بافت تازه پهنک برگ در هاون با 10 میلی لیتر استون سائیده شد تا یک بافت سبز رنگ باقی بماند. پس از آن به مدت 5 دقیقه در دستگاه شیکر قرار گرفت، بعد در داخل لوله‎های سانتریفیوژ با 3000 دور در دقیقه به مدت 5 دقیقه قرار داده شد تا یک محلول زلال سبز رنگ حاصل شود و پس از آن محلول حاصله را با استفاده از کاغذ صافی و قیف درون بالن ژوژه صاف گردید، سپس حجم محلول به دست آمده با استون 80 درصد به 25 میلی‎لیتر رسانده ‎شد. بلافاصله مقداری به کوت (cell) منتقل و جذب محلول با اسپکتروفتومتر (مدل 6300 Jenway) در طول موج‎های 645، 663 و 470 نانومتر قرائت شد. سپس میزان کلروفیل a، b و مجموع آن‎ها و همچنین کاروتنوئید‎ها طبق روابط زیر بر حسب میلی‎گرم در گرم وزن تر بافت گیاهی محاسبه شد(Ghnaya et al., 2009) .

رابطه (1):                   Cha = 12.25 × A₆₆₃ – 2.79 A₆₄₅

رابطه (2):                   Chb = 21.50 × A₆₄₅ – 5.10A₆₆₃

   رابطه (3):                    = 7.15×A₆₆₃+18.71A₆₄₅ Ch_a+b

رابطه (4):               100A₄₇₀-3.27×C_a-104×C_b))=  Car

Cha: کلروفیل a، Chb: کلروفیل b، Ch_a+b: مجموع کلروفیل a و b،Car : کاروتنوئید‎ها، A: جذب

اندازه‎گیری نیترات: نیترات اندام هوایی خرفه به روش کالریمتری بعد از احیاء اندازه‎گیری شد. به این صورت که ابتدا 1/0 الی 5/0 گرم پودر گیاه (بسته به مقدار نیترات) را توزین و به ارلن مایر 100 میلی‎لیتری منتقل گردید. میزان 50 میلی‎لیتر از درصد اسید استیک اضافه کرده و به مدت 30 دقیقه در شیکر دورانی بهم زده و صاف شد. عصاره بدست آمده را از کاغذ صافی عبور داده تا عصاره کاملاً صاف بدست آید. میزان 10 میلی‎لیتر از عصاره و 10 میلی‎لیتر از سری محلول‎های استاندارد به لوله آزمایش درب دار منتقل گردید. میزان 5/0 گرم از پودر مخلوط اضافه کرده و مدت 30 ثانیه به شدت بهم زده محلول رنگی ایجاد شده را بلافاصله صاف گردید. بعد از 10 دقیقه شدت رنگ ایجاد شده را با اسپکتروفتومتر (فارمسیا- مدل LKB، ساخت انگلستان) در طول موج 540 نانومتر قرائت گردید (Emami, 1996). 

اندازه‎گیری کلسیم: به منظور اندازه‏‎گیری کلسیم اندام هوایی گیاه، ابتدا نمونه‎های خشک (1تا 3 گرم) را تهیه و سپس با استفاده از روش هضم تر (اسید سالسیک و اسید سولفوریک+ آب اکسیژینه) تجزیه شیمیایی انجام و سپس غلظت کلسیم نمونه‎ها توسط دستگاه جذب اتمی (التیک آبسورشن پرکین مدل AA 400) قرائت شد ( Emami, 1996).         

برای انداره‎گیری صفاتی مانند وزن خشک برگ، وزن خشک ساقه، وزن خشک اندام هوایی یک نمونه‎ی تصادفی (10 بوته) انتخاب و پس از جداسازی برگ و ساقه و تعیین وزن تر، در دمای 75 درجه سانتی‎گراد آون تا تثبیت وزن نگهداری شدند. پس از خشک شدن با ترازوی مدل (V-1mg) توزین شدند.

 در پایان داده‎های بدست آمده، توسط نرم افزار آماری SAS مورد تجزیه واریانس و مقایسه میانگین‎ها بر اساس آزمون LSD در سطح احتمال 5 درصد انجام ونمودار با نرم افزارExcel  رسم شد.

نتایج و بحث:

کلروفیل a: نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثرات تغذیه گیاهی و برداشت در سطح احتمال یک درصد بر محتوای کلروفیل a معنی‎دار بود، در حالی که برهمکنش این دو عامل بر این صفت معنی‎دار نبود (جدول 2). با توجه به شکل 1 (A) می‎توان بیان نمود که بیشترین میزان کلروفیل a در کرت‎های دریافت کننده کود آلی و شیمیایی مشاهده شد. میزان کلروفیلa  تیمار شیمیایی معادل کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی تفاوت معنی‎داری با تیمارهای کود آلی نداشت و نسبت به تیمارهای شیمیایی معادل کود مرغی بر اساس نیاز فسفری، معادل کود گاوی بر اساس نیاز فسفری + اوره و تیمار شاهد (عدم مصرف کود) برتری معنی‎داری نشان داد. در برداشت دوم نیز میزان کروفیل a در مقایسه با برداشت اول 9 درصد افزایش یافت که این افزایش در سطح احتمال 1 درصد معنی‎دار بود (شکل 1 (B)).

 افزایش نیتروژن یکی از عناصر اصلی در تغذیه گیاهان است (Salvagiotti et al., 2009). به نظر می‎رسد در تیمارهای آلی از منبع کود مرغی و کود گاوی با آزادسازی تدریجی نیتروژن در طی مرحله رویشی گیاه منجر به افزایش رنگدانه‎های فتوسنتزی شده و نهایتاً باعث افزایش معنی‎داری کلروفیل a در تیمارهای یاد شده گردیده است. از طرفی ممکن است افزایش کلروفیل a در برداشت دوم، به دلیل تأمین نیتروژن معدنی شده

جدول 2 – نتایج تجزیه واریانس اثرات تغذیه گیاهی بر صفات اندازه‎گیری شده گیاه خرفه طی برداشت‎های مختلف.

  ^{ns ، ** و *} به ترتیب بیانگر غیرمعنی‎داری و معنی‎داری در سطح احتمال 1 و 5 درصد می‎باشد.

شکل 1- تأثیر تغذیه گیاهی (A) و برداشت (B) بر محتوای کلروفیل a گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSD در سطح احتمال 5 درصد می‎باشند.. T₀: شاهد (عدم مصرف کود)؛ T₁ : کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه؛ T₂: کود مرغی بر اساس نیاز فسفر گیاه؛ T₃: کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژن گیاه؛ T₄: کود گاوی بر اساس نیاز فسفر گیاه؛ T₅: کود شیمیایی معادل T₁؛ T₆: کود شیمیایی معادل T₂ ؛ T₇: کود شیمیایی معادل T₃؛ T₈: کود شیمیایی معادل T₄ می‎باشند.

هماهنگ با اوج نیاز گیاه بوده و از آنجای که نیتروژن در ساختار کلروفیل دخالت دارد منجر به برتری آن نسبت به برداشت اول شده است. بنابراین هر چه غلظت نیتروژن در برگ‎ها افزایش یابد شدت کربن‎گیری نیز بیشتری می‎شود. زیرا نیتروژن علاوه بر آن که به صورت پروتئین در گیاه وجود دارد عنصر اصلی تشکیل‎دهنده کلروفیل در گیاه است و عامل اصلی در کربن‎گیری محسوب می‎شود .(Walker, 2001) بنابراین فراهم بودن نیتروژن در تیمارهای که پتانسیل نیتروژن قابل دسترس بیشتری داشته‎اند دلیل اصلی افزایش کلروفیل برگ می‎باشد.

کلروفیل b: نتایج جدول 2 نشان داد میزان کلروفیل b به‎طور معنی‎داری تحت تأثیر تغذیه گیاهی و برداشت قرار گرفت، اما برهمکنش این دو عامل بر کلروفیل b معنی‎دار نبود. میزان کلروفیل b در تیمار کود شیمیایی معادل کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی تفاوت معنی‎داری با تیمارهای کود مرغی و کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی و همین‎طور تیمارهای کود شیمیایی معادل  T₂وT₃  نشان نداد و این در حالی بود که تیمار تلفیقی کود گاوی بر اساس نیاز فسفری + اوره (T₄) و معادل

شکل 2- تأثیر تغذیه گیاهی (A) و برداشت (B) بر محتوای کلروفیل b گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSD در سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

شیمیایی T₄، نتایج مشابهی را نشان دادند. از طرفی کمترین مقدار کلروفیل b در شاهد (عدم مصرف کود) با میانگین 33/1 میلی‎گرم در گرم مشاهده شد (شکل 2 A).

همان‎طور که در شکل 2 (B) مشاهده می‎شود برداشت دوم میزان کلروفیل b از افزایش 23/9 درصدی نسبت به برداشت اول برخوردار بود و این اختلاف در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بود.

از آنجایی که نیتروژن در ساختار کلروفیل b نیز شرکت دارد، پس انتظار می‎رود که با فراهم شدن نیتروژن معدنی شده از منبع آلی و شیمیایی افزایش رنگدانه‎های از جمله کلروفیل b در ساختار فتوسنتزی وجود داشته باشد. زیرا بررسی‎ها حاکی از آن است که تأمین این عنصر می‎تواند دلیل افزایش کلروفیل برگ باشد (محمدی و همکاران، 1390). نقش مهم نیتروژن بر فعالیت آنزیم‎های فتوسنتزی و ساختار رنگدانه‎های فتوسنتزZhang and Li, 2003) )، موجب شده است که استفاده از سیستم کود آلی و شیمیایی، افزایش کلروفیل را به دنبال داشته باشد، افزایش نیتروژن در گیاه سبب افزایش پروتوپلاسم و در نتیجه افزایش اندازه سلول و سطح برگ شده و در نهایت باعث افزایش فعالیت فتوسنتز می‎گردد (عارفی و همکاران، 1391). در برداشت دوم وضعیت رنگدانه‎ها بهتر از برداشت اول بود که این برتری ممکن است به دسترسی عناصر در تیمارهای کودی و یا ماهیت گیاه مرتبط باشد. سلطانی نژاد، (1392) نیز بیان داشت که افزایش مصرف نیتروژن به فرم آلی و شیمیایی در گیاه دارویی خرفه باعث افزایش کلروفیل برگ شد.

کاروتنوئیدها: مطابق نتایج تجزیه واریانس می‎توان اظهار نمود که اثرات تغذیه گیاهی، برداشت و برهمکنش این دو عامل بر میزان کاروتنوئیدهای برگ در سطح احتمال 1 درصد معنی‎دار شد (جدول 2). مقایسه میانگین‎ ارائه شده در شکل 3 بیانگر این امر است که در برداشت اول، کاروتنوئید تیمار کود شیمیایی معادل کود مرغی بر اساس نیاز فسفری (T₆) اختلاف معنی‎داری با تیمار شاهد نداشت. علاوه براین، تیمارهای کود مرغی و کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی تفاوت معنی‎داری با تیمار شاهد نشان دادند. همچنین در تیمار شیمیایی معادل کود گاوی بر اساس نیاز فسفری + اوره (T₈) با میانگین 97/0 میلی‎گرم در گرم کمترین میزان کاروتنوئید مشاهده شد. برای برداشت دوم کاروتنوئیدهای تیمار شاهد با تیمارهای شیمیایی T₆ و T₈ اختلاف معنی‎داری نداشت. ولی میزان کاروتنوئید در دیگر کرت‎های دریافت کننده کود از منبع آلی و شیمیایی کاهش معنی‎داری در مقایسه با تیمار شاهد داشت.

در زمان فتوسنتز، کاروتنوئیدها به عنوان محافظ کلروفیل گیاه عمل می‎کند به‎طوری که با رشد گیاه و ظهور رنگ نهایی همگام با کاهش کلروفیل، میزان کاروتنوئید زیاد می‎شود و بیشترین مقدار آنها را در سبزیجات می‎توان یافت (Deamn, 1999). با توجه به افزایش کلروفیل a و کلروفیل b در تیمارهای کودی از منبع آلی و شیمیایی (شکل‎های 1، 2)

شکل 3 – برهمکنش تغذیه گیاهی و برداشت بر کاروتنوئیدهای گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSD در سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

شکل 4– برهمکنش تغذیه گیاهی با برداشت بر ماده خشک برگ گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSDدر سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

می‎توان نتیجه گرفت که کاهش کاروتنوئید در تیمارهای کودی از منبع مرغی، گاوی و شیمیایی به دلیل حضور کلروفیل بوده است ولی در تیمار شاهد عکس این حالت اتفاق افتاده است. علاوه بر این در برداشت دوم به دلیل آبشویی احتمالی نیتروژن کودهای شیمیایی به خصوص تیمار شیمیایی معادل T₄ و مواجه گیاهان با روزهای گرمتر میزان کلروفیل این تیمارها روبه کاهش گذاشته (شکل‎های 1، 2) و در نتیجه کاروتنوئید بیشتری تولید نموده‎اند (شکل 3).

ماده خشک برگ: نتایج تجزیه واریانس (جدول 2) حاکی از آن است که اثرات تغذیه گیاهی، برداشت و همین‎طور برهمکنش این عوامل بر ماده خشک برگ در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار شد. همان‎طور که در شکل 4 مشاهده می‎شود در برداشت اول ماده خشک برگ تیمار کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی (T₃) اختلاف معنی‎داری با دیگر کرت‎های دریافت کننده کود و تیمار شاهد نشان داد. در واقع بیشترین ماده خشک برگ در تیمار T₃ (65/115 گرم در مترمربع) و کمترین آن در تیمار شاهد (15/46 گرم در مترمربع) مشاهده شد. برای برداشت دوم نیز تیمار کود مرغی بر اساس نیاز فسفری T₂ با میانگین 65/233 گرم در مترمربع بالاترین مقدار ماده خشک برگ را در مقایسه با کرت‎های دریافت کننده کود (نیتروژن و فسفر) از منبع آلی و شیمیایی و تیمار شاهد با میانگین 13/69 گرم در مترمربع حاصل نمود.

افزایش معنی‎دار ماده خشک برگ در تیمار T₃ و به دنبال آن کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژن (T₁) وT₂ نیاز فسفری، تیمارهای شیمیایی معادل T₁ و معادل کود گاوی بر اساس نیاز فسفری + اوره را می‎توان به اثرات تغذیه‎ای این تیمارها نسبت داد که با فراهم نمودن عناصر غذایی رشد برگ را افزایش داده‎اند. برای برداشت دوم همین تیمارها به استثنایی جابجایی تیمارهای T₂ با  T₃در تولید بالاترین ماده خشک نیز نتایج مشابهی را نشان دادند. ممکن است در تیمار T₃ طی برداشت دوم دسترسی به نیتروژن متناسب با نیاز گیاه نبوده و از این طریق رشد برگ کاهش یافته است. احتمالاً تیمار کود مرغی، به دلیل فراهمی بیشتر نیتروژن معدنی شده با زمان اوج نیاز گیاه، منجر به ساخت رنگیزه‎های فتوسنتزی و تولید برگ بیشتر نسبت به دیگر تیمارهای کودی شده است. زیرا که کود مرغی از نظر داشتن نیتروژن نسبت به سایر کود‎های دامی غنی‎تر استWalter, 2008)  and Lawrence et al., 2008; Hirzell)، و علاوه بر عناصر غذایی، دارای خواصی مانند آزاد سازی تدریجی نیتروژن (کاهش آبشویی نیترات)، ترکیبات پتاسیم و کلسیم (کاهش اسیدی شدن خاک) و ماده آلی (افزایش ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی) می‎باشد (Pelletier et al., 2001). در طی یک تحقیق گیاهانی که با کود مرغی بارور شده بود بالاترین پارامترهای رشدی و عملکرد قابل عرضه به بازار را نشان دادند Uddin et al., 2009)). این را می‎توان به محتوای مواد مغذی موجود در کودهای آلی نسبت داد. نتایج مشابهی با کلم بروکلی نیز به دست آمدand Mahadeen, 2008)  Ouda). در مطالعه دیگری گزارش شده است که گیاهان تولید شده توسط کود معدنی عملکرد نسبتاً پایین‎تری در مقایسه با مواد آلی داشتند و تغییرات قابل توجهی در میانگین خشک برگ وجود داشت Owen, 2003)).

ماده خشک ساقه: همان‎طور که در جدول 2 نشان داده شده است اثرات اصلی و برهمکنش تغذیه گیاهی و برداشت بر ماده خشک ساقه در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بود. در شکل 5 مشاهده می‎شود که در برداشت اول ماده خشک ساقه در تیمار کود مرغی بر اساس نیاز فسفری (T₂) افزایش معنی‎داری نسبت به دیگر تیمارهای کودی نشان داد. ولی رتبه دوم مربوط به تیمار کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی (T₃) بود که با تیمار تلفیقی کود گاوی بر اساس نیاز فسفری+ اوره (T₄)، کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی (T₁) و تیمارهای شیمیایی معادل T₂، T₃ و T₄ تفاوت معنی‎داری نداشت. ماده خشک ساقه‎ تیمار T₂ مشابه با برداشت اول از افزایش معنی‎داری برخوردار بود. همچنین تیمار T₁ بدون اختلاف معنی‎داری با معادل شیمیایی آن در رتبه دوم قرار گرفت.

در تیمار T₂ علاوه بر تأمین نیاز فسفری گیاه مقدار زیادی نیتروژن و سایر عناصر غذایی نیز به خاک اضافه شده است، از طرفی، کود مرغی به دلیل C/N پائین (جدول 1) از وضعیت معدنی شدن بهتری برخوردار بوده و به دلیل آزادسازی تدریجی نیتروژن همزمانی بهتری با زمان اوج نیاز گیاه داشته است و در زمان رشد رویشی با تأمین نیتروژن معدنی شده، بر فتوسنتز و رنگیزه‎های فتوسنتزی اثر گذاشته و نهایتاً بر ماده خشک ساقه با میانگین 17/147 گرم در مترمربع افزوده شده است (شکل 5). در این ارتباط می‎توان به وضعیت رنگدانه‎های این تیمار اشاره نمود (شکل 1و 2) که منعکس کننده شرایط مطلوب گیاه برای فتوسنتز و در نتیجه تجمع ماده خشک می‎باشد.  Xuو همکاران (2005) گزارش کردند که رشد با سطوح بالاتر از کود آلی باعث رشد بهتر و منجر به عملکرد کل بهتری نسبت به مقادیر پایین‎تر آن و همین‎طور استفاده از کود معدنی است. در یک تحقیق دیگر ثابت شده است که کشت سبزیجات در خاک با مقدار بیشتری از کود آلی، ماده خشک بالاتری نسبت به تولید در سیستم مرسوم است Magkos et al., 2003)).

ماده خشک اندام هوایی: با توجه به نتایج آنالیز واریانس داده‎ها در جدول 2 می‎توان بیان نمود که اثرات تغذیه گیاهی، برداشت و برهمکنش این دو عامل بر ماده خشک اندام هوایی در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار شده است. تیمار کود مرغی بر اساس نیاز فسفری (T₂) و تیمار کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی در برداشت اول با تولید بیشترین ماده خشک اندام هوایی اختلاف با سایر تیمارهای کودی و شاهد نشان

شکل 5– برهمکنش تغذیه گیاهی با برداشت بر ماده خشک ساقه گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSD در سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

شکل 6– برهمکنش تغذیه گیاهی با برداشت بر ماده خشک اندام هوایی گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSDدر سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

دادند، به‎طوری که برتری تولید ماده خشک این دو تیمار در مقایسه با شاهد به ترتیب 75 و 73 درصد بود. هم‎چنین در برداشت دوم ماده خشک اندام هوایی، تیمار T₂  3 برابر تیمار شاهد (عدم مصرف کود) بود و تیمار شیمیایی معادل کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی و تیمار آلی کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی به ترتیب 5/2 و 2 برابر تیمار شاهد بودند و در رتبه دوم قرار گرفتند (شکل 6). به نظر می‎رسد که در برداشت دوم تیمار T₂ به دلیل مصرف حجم زیادی از کود مرغی که علاوه بر نیتروژن، فسفر و مواد مغذی زیادی به گیاه رسیده و گیاه دچار کمبود نشده است و باعث افزایش معنی‎داری در ماده خشک برگ و ساقه (شکل 4 و 5) در این تیمار شده است و نهایتاً بیشترین ماده خشک اندام هوایی را تولید نموده‎اند. کاهش معنی‎دار ماده خشک اندام هوایی در تیمار تلفیقی کود گاوی بر اساس نیاز فسفری + اوره احتمالاً به دلیل راندمان جذب بالا در این تیمار بوده است که زیادی نیتروژن بر ماده خشک برگ و ساقه (شکل 4 و5) تأثیر گذاشته و منجر به کاهش تجمع ماده خشک اندام هوایی شده است (شکل 6). زیرا گزارش‎ها حاکی است که در شرایط تلفیق جذب عناصر غذایی حدود دو برابر افزایش می‎یابد (پورعزیزی، 1390). بنابراین طبق یافته‎های محقق یاد شده به نظر می‎رسد نیتروژن مصرف شده براساس 120 کیلوگرم در هکتار به دلیل تلفیق ممکن است بیش از 120 کیلوگرم در هکتار برای گیاه قابل دسترس بوده و تنش زیادی نیتروژن را به همراه داشته است. از آنجای که فتوسنتز ارتباط نزدیکی با محتوی نیتروژن در برگ دارد، تعیین سهم نیتروژن برای بهبود عملکرد و سبز ماندن برگ گیاهان مهم است Tomas and Smart, 1993)). در مطالعه‎ای بر عملکرد و کیفیت برگ سبزیجات رشد با کود آلی نشان داد که سبزیجات در تغذیه با کود آلی رشد بهتری و عملکرد بالاتری نسبت به کودهای شیمیایی داشته است (Xu et al., 2005). در مطالعه Magkos و همکاران (2003) ارزیابی ماده خشک در سبزیجات متوجه شدند که کشت ارگانیک محصولات تغییرات ماده خشک بالاتری نسبت به تولید در سیستم مرسوم داشته است.

بررسی میانگین تسهیم ماده خشک دو برداشت در شکل 6 حاکی است که در تیمارهای شاهد، کود شیمیایی و کود آلی تسهیم ماده خشک برگ: ساقه به ترتیب 4/6:43/5۶ ، 4/6:35/۶4 و 62:38 بود. همچنین در تیمارهای آلی نیز مشاهده می‎شود که میزان تسهیم ماده خشک برگ: ساقه تیمارهای کود مرغی (7/3:39/60) متعادل‎تر از تیمارهای کود گاوی است (4/6:36/63). همچنین تسهیم ماده خشک تحت شرایط بکارگیری کود آلی بر اساس نیاز فسفری گیاه (7/39: 3/60) متعادل‎تر از کاربرد این کودها بر اساس نیاز نیتروژنی گیاه بود (4/6:36/63). به نظر می‎رسد که تأمین نامتعادل عناصر غذایی عاملی برای تسهیم نامتوازن ماده خشک باشد، زیرا که کودهایی که نیتروژن بیشتر ولی سایر عناصر غذایی کمتری در دسترس گیاه قرار داده‎اند ماده خشک اندام هوایی در آنها به‎طور نامتوازن به برگ و ساقه اختصاص یافته است. از این‎رو کاربرد کود مرغی به‎ویژه مصرف آن بر اساس نیاز فسفری گیاه به دلیل تسهیم متوازن ممکن است در جلوگیری از ورس بوته‎ها مؤثر باشد.

غلظت نیترات: اثر تغذیه گیاهی و برداشت بر غلظت نیترات در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بود، در حالی که برهمکنش این دو عامل بر میزان صفت یاد شده در سطح احتمال پنج درصد معنی‎دار شد (جدول 2). مقایسه میانگین‎ها شکل 7 نشان داد که در برداشت اول میزان غلظت نیترات تیمار شیمیایی معادل کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی (T₇) افزایش معنی‎داری با میانگین 77/98 میلی‎گرم در کیلوگرم نسبت به دیگر تیمارهای دریافت‎کننده کود و شاهد (عدم مصرف کود) داشت. غلظت نیترات تیمار   T₇اختلاف معنی‎داری با تیمار شیمیایی معادل کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی (T₅) نشان داد. در برداشت دوم، تیمارهای شیمیایی  T₅و  T₇ نسبت به دیگر تیمارهای کودی دارای نیترات بیشتری بودند. از طرفی تیمارهای کود مرغی بر اساس نیاز نیتروژنی و فسفری و کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی از لحاظ نیترات تفاوت معنی‎داری با یکدیگر نداشتند.

اگرچه کودهای شیمیایی سریع‎ترین روش جهت جبران کمبود عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان است (ویلکینز، 2008)، اما بیشترین مقدار نیترات را در گیاهان ایجاد می‎کنند. در برداشت اول تیمار شیمیایی  T₇بالاترین مقدار نیترات را نشان داد احتمالاً دلیل این امر آزادسازی سریع نیتروژن در این تیمار بوده و دسترسی به نیتروژن زیاد در موقعی که گیاه نیاز نداشته است. به عبارتی از آنجای که نیتروژن جزء اولیه تشکیل‎دهنده ترکیبات آلی همانند اسیدهای آمینه، پروتئین‎ها و اسیدهای نوکلئیک به شمار می‎رود (ال- سیدی و همکاران، 2000) وقتی در ساختار گیاه مورد استفاده قرار نگیرد به شکل نیترات تجمع پیدا می‎کند. در برداشت دوم تیمارهای شیمیایی  T₅و  T₇(به ترتیب با میانگین 37/117 و47/115 میلی‎گرم در کیلوگرم) نیز با افزایش غلظت نیترات همراه بود. به نظر می‎رسد در تیمارهای یاد شده در برداشت دوم به دلیل دسترسی به نیتروژن معدنی شده به فرم قابل جذب (اوره) و عدم هماهنگی با نیاز رویشی در پیکره گیاه به شکل نیترات غیر قابل استفاده در برگ و ساقه گیاه تجمع یافته است. احمدی و همکاران (2010) گزارش کردند که محتوای نیترات در برگ اسفناج با تأمین نیتروژن از منبع اوره افزایش معنی‎داری را نشان داد. هیب و همکاران (2005) نشان دادند که منابع نیتروژن آلی نسبت به غیر آلی منجر به کاهش نیترات و افزایش نشاسته و اسیدها می‎شود به‎طوری که در نهایت باعث طعم مطلوب می‎شود.  

غلظت کلسیم: همان‏طور که در جدول 2 مشاهده می‎شود

شکل 7– برهمکنش تغذیه گیاهی با برداشت بر غلظت نیترات گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSDدر سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

شکل 8– تأثیر تغذیه گیاهی (A) و برداشت (B) بر غلظت کلسیم گیاه خرفه. میانگین‎های دارای حروف مشابه فاقد اختلاف آماری معنی‎دار بر اساس آزمون  LSDدر سطح احتمال 5 درصد می‎باشند. برای اختصار تیمارها شکل ۱ مشاهده شود.

میزان غلظت کلسیم تحت تأثیر اثرات اصلی تغذیه گیاهی و برداشت قرار گرفت (01/0 >P). مطابق شکل 8 (A) می‎توان بیان نمود که در برداشت اول تیمارهای دارای کود آلی بیشترین غلظت کلسیم در مقایسه با تیمارهای کودی از منبع شیمیایی و شاهد (عدم مصرف کود) را نشان دادند. همان‎طور که در شکل 8 (B) ارائه شده است تفاوت معنی‎داری بین برداشت اول و برداشت دوم بر میزان غلظت کلسیم مشاهده نشد.

اصولاً مصرف کودهای آلی نسبت به کودهای شیمیایی حائز اهمیت بیشتری است زیرا کودهای شیمیایی صرفاً یک یا چند عنصر مورد نیاز برای رشد گیاه را فراهم می‎کند، در حالی که کود آلی ضمن در دسترس قرار دادن بسیاری از عناصر کم‎مصرف و پرمصرف، باعث بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی خاک و ایجاد محیطی مناسب برای رشد بهتر و کیفیت بالاتر گیاهان می‎شود (Fallah et al., 2013). به نظر می‎رسد که تیمارهای آلی با دارا بودن کلسیم به فرم قابل جذب گیاه و همچنین تأثیر بر جذب کلسیم موجود در خاک از طریق کاهش اسیدیته ریزوسفر، باعث افزایش مقدار کلسیم جذب شده توسط گیاه شده و می‎تواند منجر به ماندگاری گیاه در طی نگهداری شود.

نتیجه‎گیری:

به‎طور کلی می‎توان نتیجه‎گیری نمود که تیمارهای کود شیمیایی طی برداشت اول تأثیر نسبتاً مناسبی بر رشد گیاه خرفه داشته ولی در برداشت دوم این تأثیر تا حدودی کاهش می‎یابد. اگرچه تیمار کود گاوی بر اساس نیاز نیتروژنی طی برداشت اول با کود مرغی براساس نیاز فسفری قابل مقایسه بود ولی در برداشت دوم همانند کود مرغی مؤثر نبود. علاوه بر این گیاهان تغذیه شده کود مرغی و کود گاوی محتوای نیترات کمتری در مقایسه با تغذیه شیمیایی داشتند. بنابراین، می‎توان اظهار کرد که تغذیه گیاهی گیاه گوشتی خرفه با منبع کود مرغی برای فتوسنتز و تولید نسبت به تأمین نیتروژن از کود معدنی و حتی کود گاوی برتری داشته و منجر به افزایش قابل ملاحظه تولید و سلامت محصول می‎شود.

سپاس‏گزاری:

بدین‎وسیله از مساعدت مالی دانشگاه شهرکرد در اجرای این پژوهش قدردانی می‎گردد.

منابع:

امامی، ع. (۱۳۷۵) روش‎های تجزیه گیاه (جلد اول). مؤسسه خاک و آب. نشریه شماره ۹۸۲. تهران. ایران

امید بیگی، ر. (1387) رهیافت‎های تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد سوم. چاپ پنجم. انتشارات آستان قدس رضوی.

پورعزیزی، م. (1390) تأثیر روش‎های تلفیقی و متداول کود‎دهی بر معدنی شدن نیتروژن خاک، ویژگی‎های کمی و کیفی سورگوم علوفه‎ای. پایان‎نامه کارشناسی ارشد آگرواکولوژی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهر‎کرد، ایران.

سلطانی نژاد، ف. (1392) اثر کاربرد جداگانه و تلفیقی کود اوره و کود گاوی بر غلظت کادمیم و عملکرد گیاه دارویی خرفه. پایان‎نامه کارشناسی ارشد آگرواکولوژی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهر‎کرد، ایران.

عارفی، ا.، کافی، م.، خزای، ح. ر. و بنایان، م. (1391) بررسی اثر سطوح مختلف نیتروژن، فسفر و پتاسیم بر عملکرد، فتوسنتز و پیگمانت‎های فتوسنتزی، کلروفیل و غلظت نیتروژن اجزای دارویی و صنعتی موسیر (Allium altissimum Regel.)، نشریه بوم‎شناسی کشاورزی جلد 4 (شماره 3)، 214 تا 207 .

محمدی، خ.، قلاوند، ا.، آقاعلیخانی، م.، رخزادی، ا.، پاساری، ب.، مدرس ثانوی، س.م.ع.، اسکندری، م.، جواهری، م.، حیدری، غ. و سهرابی، ی. (1390) عکس‎المعل عملکرد کمی و کیفی کلزا به سیستم‎های مختلف کوددهی در تناوب زراعی، نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار جلد 2 (شماره 2)، 103 تا 87.

Adediran, J. A., Taiwo, L. B., Akande, M. O., Sobulo, R. A. and Idowu, O. J. (2004) Application of organic and inorganic fertilizer for sustainable maize and cowpea yields in Nigeria. Journal of Plant Nutrition 27: 1163-1181.   

Ahmadi, H., Akbarpour, V., Dashti, F. and Shojaian, A. (2010) Effect of different levels of nitrogen fertilizers on yield, nitrate accumulation and several quantitative attributes of five Iranian spinach accessions. American-Eurasian Journal of Sustainable Agriculture Societ 8: 468-473.

Ankumah, R. O., Khan, V., Mwamba, K. and Kpomblekou, A. K. ( 2003) The influence of source and timing of nitrogen fertilizers on yield and nitrogen use efficiency of four sweet potato cultivars. Agriculture, Ecosystems and Environment 100: 201-207.

Chan, K., Islam, M. W., Kamil, M., Radhakrishnan, R., Zakaria, M. N. and Attas, A. (2000) The analgesic and anti-infiammatory effects of Portulaca oleracea L. Subsp. Sativa (Haw) celak . Journal of Ethnopharmacology 73:445 – 451.

Delogu, G., Cattivelli, L., Pecchioni, N., De Falcis, D., Maggiore, T. and Stanca, A. M. (1998) Uptake and agronomic efficiency of nitrogen in winter barley and winter wheat. European Journal of Agronamy 9: 11-20.

Deman, J. M. (1999) Principles of Food Chemistry (3^th ed). Aspen publishers, Inc. Maryland.

El-Sayed, K. A., Ross, S. A., El-Sohly, M. A., Kh alafall, M. M., Abdel Halim, O. B. and Ikegami, F. (2000) Effect of different fertilizers on the amino acid, fatty acid and essential oil composition of Nigella sativa seeds. Saudi Pharmaceutical Journal 8:175-182.

Fallah, S., Ghalavand, A. and Raiesi, F. (2013) Soil chemical properties and growth and nutrient uptake of maize grown with different combination of broiler litter and chemical fertilizer in a calcareous soil. Communications in Soil Science and Plant Analysis 44(21): 3120-3136.

Ghnaya, A. B., Charles, G., Hourmant, A., Hamidaj, B. and Branchard, M. (2009) Physidogical behavior of four rapeseed cultivar (Brassica napus L.) submitted to metal stree. Comptes Rendus Biologies 332: 363-370.

Guarda, G., Padovan, S. and Delogu, G. (2004) Grain yield, nitrogen-use efficiency and baking quality of old and modern Italian bread-wheat cultivars grown at different nitrogen levels. European Journal of Agronamy 21: 181-192.

Hartemink, A. E., Johnston, M., O'Sullivan, J. N. and Poloma, S. (2000) Nitrogen use efficiency of taro and sweet potato in the humid lowlands of Papua New Guinea. Agriculture, Ecosystems and Environment 79: 271-280.

Hirzell, J. and Walter, I. (2008) Availability of nitrogen, phosphorus and potassium from poultry litter and conventional fertilizers in a volcanic soil cultivated with silage corn. Chilean Journal of Agricultural Research 68: 264-273.

Hossain, M. F., White, S. K., Elahi, S. F., Sultana, N., Choudhury, M. H. K., Alam, Q. K., Rother, J. A. and Gaunt, J. L. (2005) The efficiency of nitrogen fertilizer for rice in Bangladeshi farmers' fields. Field Crops Research 93: 94-107.

Hyam, R. and Pankhurst, P. (1995) Plants and Their Names: A Concise Dictionary. Oxford University Press Oxford 545p.

Lawrence, J. R., Ketterings, Q. M. and Cherney, J. H. (2008) Effect of nitrogen application on yield and quality of silage corn after forage legume-grass. Agronomy Journal 100: 73-79.

Lichtenthaler, H. (1987) Chlorophylls and carotenoids: Pigments of photosynthetic biomembranes. Methods of Enzymology 148: 350-383.

Magkos, F., Arvaniti, F. and Zampelas, A. (2003) Organic food: Nutritious food or food for thought? A review of evidence. International Journal of Food Sciences and Nutrition  54:371-357

Ouda, B. A. and Mahadeen, A. Y. (2008) Effect of fertilizers on growth, yield comoponents, quality and certain nutrient contents in broccoli ( Brassica oleracea) International. Journal Agricultural and Biological Chemistry 10: 627-362.

Owen, P. (2003) Origin and distribution of lettuce. Available online at: http://www.calettuceresear c hboard.org/Origin.html.  16 February 2008.

Pelletier, B. A., Pease, J. and Kenyon, D. (2001) Economic analysis of Virginia poultry litter. transportation. College of Agriculture and Life Sciences 1-64.

Rashed, A. N., Afifi, F. U. and Disi, A. M. (2003) Simple evaluation of the wound healing activity of a crude extract of  Portulaca oleracea L. growing in Jordan in musculus JVI-1. Journal of Ethnopharmacology 88: 131-136.

Salvagiotti, F., Castellarín, J. M., Miralles, D. J. and Pedrol, H. M. (2009) Sulfur  fertilization improves nitrogen use efficiency in wheat by increasing nitrogen uptake. Field Crops Research 113: 170-177.

Sparks, D. L. (2003) Environmental Soil Chemistry. Elsevier Science Press. 367 p.

Tejada, M., Gonzalez, J. L., Garcia-Martinez, A. M. and Parrado, J. (2008) Effects of different green manures on soil biological properties and maize yield. Bioresource Technology 99:1758-1767.

Thomas, H. and Smart, C. M. (1993) Crops that stay green. Annals of Applied Biology. 123:193-219.

Uddin, J., Solaiman, A. H. M. and Hasanuzzaman, M. (2009) Plant characteristics and yield of Kohlabi (Brassica oleracea var. gongylodes) as affected by different organic manures. Journal of Horticulture Science and Ornamental Plants 1:1-4

Walker, A. J. (2001) The effects of soil fertilizer, nitrogen and moisture on yield, oil and protein of flaxseed. Field Crop Research 932: 101-114.

Xu, H. L., Wang, R., Xu, R. Y., Mridha, M. A. U. and Goyal, S. (2005) Yield and quality of leafy vegetables grown with organic fertilizations. Acta Horticulturae 627: 25-33.

 Yadav, R. L., Dwivedi, B. S. and Pandey, P. S. (2000) Rice-wheat cropping system: assessment of sustainability under green manuring and chemical fertilizer inputs. Field Crops Research 65: 15-30.

Yadvinder ,S., Ladha, B. S., Khind, J. K., Gupta ,C. S., Meelu, R. K. and Pasuquin, O. P. (2004) Long-term effects of organic inputs on yield and soil fertility in rice- wheat rotation. Soil Science Society of America Journal 68: 845-853.

Zaidi, A., Saghir Khan, M. and Amil, M. D. (2003) Interactive effect of rhizotrophic microorganisms on yield and nutrient uptake of chickpea (Cicer arietinum L.). European Journal of Agronamy 19: 15- 21.

Zhang, F. and Li, L. (2003) Using competitive and facilitative interaction in intercropping systems enhances crops productivity and nutrient-use efficiency. Plant and Soil 248: 305-312.